Hz. Peygamber’in Beden Dili

Hz. Peygamber, şüphesiz bir insan olmanın yanı sıra Allah’ın en son peygamberidir. O’nun, getirdiği dini insanlara tebliğ ve açıklamak gibi bir misyonu da vardır. Her alanda en güzel bir model olan Allah Rasûlü’nün tebliğ ve beyan vazifesini ifa ettiği esnada, insanlarla iletişim kurmadaki becerisi şüphesiz önemlidir. On beş asır öncesinin şartlarında tek başına çıktığı bir davada çok kısa bir sürede on binleri etkileyen ve onlar üzerinde yaptırım gücü olan bir şahsiyetin iletişim becerileri ve bu arada beden dilini kullanımı, taktir edileceği gibi iletişim ve bu bilimin diğer dalları bakımından da araştırılması ve üzerinde çokça çalışılması gereken bir husus olmalıdır. Bir tebliğci sıfatıyla Peygamberin, iletişimde çok etkin bir mesaj olan beden dilini nasıl kullandığı bugün bizim için daha bir önem kazanmıştır.

Hz. Peygamber’in Beden Dili: Hz. Peygamber’in risalet hayatıyla geçirdiği yirmi üç yıl zarfında kendisinden varid olan sözleri, hal ve hareketleri titizlikle takip edilmiş ve şüphesiz bir kısmı da kayda geçirilmiştir. Özellikle hadis kaynaklarında O’nun sözlerinin yanı sıra hareketlerinin ve tavırlarının örneklerini bulmak mümkündür. Söz konusu bilgiler ışığında Hz. Peygamber’in jestleri, mimikleri ve duruşu aşağıda örnekleriyle ortaya konulacaktır.

1. Jestleri: Hz. Peygamber’in iletişim esnasında yaptığı işaretler incelendiğinde O’nun el ve parmaklarını daha çok kullandığı görülmektedir. Bu nedenle jestlerle ilgili bilgiler bu iki başlık altında toplanmıştır. a. Eller: Allah Rasûlü, özellikle eğitim ve öğretim sayılabilecek hitaplarında jestleriyle de konuşmalarına bir canlılık getirmiş ve dinleyenlerin dikkatini konu etrafına toplamayı başarmıştır. Nitekim çoğu zaman yanında taşıdığı asası ile mevzuya canlılık getiren jestler yapmıştır. Bir gün minberde konuşurken elindeki asa ile minbere vurarak: “Bu Taybe’dir (Medine). Bu Taybe’dir. Dikkat edin! Buna Mekke ile Medine’ye Deccal’in giremeyeceğini size anlatmıştım.” buyurmuştur. Hz. Peygamber anlattığı konuyu dinleyenlerin zihninde canlandırmak için soyut kavram ve ifadeleri somut hale getirmiş ve muhataplarının anlayacağı seviyeye indirgemiştir. Cennete ilk giren kimsenin kendisi olacağını anlatırken, cennetin kapısını nasıl çalacağını hareketleriyle izah etmeye çalışmıştır. Bu olaya şahit olan Enes b. Malik (öl. 93/712), Hz. Peygamber’in “Cennetin kapısını ilk defa çalan ben olacağım.” derken eliyle sanki bir kapıyı tıklıyormuş gibi kapı halkasını tutup çaldığı hâlâ gözümün önünde, demektedir. Hz. Peygamber kader konusunda ashabına bilgi verirken eliyle sakalını tutmuştur. Hadis şarihleri bu davranışın O’nun teslimiyetini anlattığını; zira eliyle sakalı tutmanın o dönemde Araplar arasında teslimiyeti ifade ettiğini bildirmektedirler. Hz. Peygamber, eğitim – öğretim esnasında ellerini mükemmel bir şekilde kullanmıştır. Nitekim ilim bakımından sahabenin ileri gelenlerinden Abdullah b. Mesud (öl. 32/652), Hz. Peygamber’in kendisine teşehhüd duasını öğretirken elini tuttuğunu haber vermektedir. Bir başka rivayette ise elleri yerine saçını tuttuğu bildirilmektedir. Hz. Peygamber, önemli gördüğü şeyleri yeri geldiğinde eliyle işaret ederek söylerdi. Örneğin, Ensar’dan bir zat Hz. Peygamber’e, “Ya Rasûlallah! Senden bir takım sözler işitiyorum ancak ezberleyemiyorum.” dediğinde Allah Rasûlü ona, “Sağ elinden yardım al.” demiş, bunu söylerken de eliyle yazı yazar gibi yapmıştır. Yine Peygamber’in eliyle işareti hususunda sahabeden Abdullah b. Amr (öl. 65/684)’in anlattığı şu olay da güzel bir örnek teşkil etmektedir. Abdullah şöyle anlatıyor: Rasûlullah’tan duyduğum her şeyi yazıyordum. Bir müddet sonra Kureyşlilerden bazıları beni bundan alıkoymak istedi; “Allah Rasûlü bir beşerdir. O kızgınlık halinde de neşeli haldeyken de konuşurken sen nasıl olur da her şeyi yazarsın.” dediler. Ben bu durumu Rasûlullah’a arz ettim. Elini ağzına götürerek, “Yaz! Nefsim elinde olan Allah’a yemin olsun ki, buradan haktan başka bir şey çıkmaz.”buyurdu. Allah Rasûlü bir gün cemaate yatsı namazı kıldırıyordu. Ancak namazı dört rekat yerine iki rekat kıldırdı ve selam verdi. Sonra kalktı mescidin içerisinde yere konmuş ahşap bir sedir gibi bir şeye yaslandı. Sanki kızgın gibiydi. Sağ elini sol elinin üzerine koydu ve ellerinin parmaklarını birbirine kenetledi, sağ yanağına da sol elinin dışına dayadı. Namaz bitti diye acele edip mescidin dışına çıkanlar birbirlerine namaz mı kısaldı şeklinde sordular. Aralarında Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer de vardı. Ancak onlar da bir şey konuşmaktan çekiniyorlardı. Sahabe arasında elleri uzun olduğu için kendisine “Zülyedeyn” lakabı verilen kişi Peygamber’in yanına geldi ve “Ya Rasûlallah! Sen mi unuttun yoksa namaz mı kısaldı?” diye sordu. Allah Rasûlü de, “ne ben unuttum, ne de namaz kısaldı” buyurdu ve yanındakilere, “Zülyedeyn’in dediği doğru mu?” diye sordu. Oradakiler “evet” deyince kalktı namazını tamamladı ve sehiv secdelerini yaptı. Bu olayda Hz. Peygamber kendisinin üzüntülü ve düşünceli olduğunu sözle ifade etmese de O’nun hareketlerinden yani beden dilinden bu durum gayet net olarak anlaşılmaktadır. b. Parmaklar: Hz. Peygamber’in Arafat’ta yüz bin civarında insana karşı veda hutbesini irad ettikten sonra “tebliğ ettim mi?” şeklinde sorduğu ve sonra da şahadet parmağını insanlara çevirerek “Şahid ol Allah’ım!” dediği bilinmektedir. Yine O, Muaz b. Cebel’e (öl. 18/639) tavsiyede bulunurken dilini eliyle tutarak “İşte bunu muhafaza et.” demiştir. Rasûlullah, Muaz b. Cebel’e sadece sözle “dilini muhafaza et” diyebilirdi; ancak burada da görüldüğü gibi daha etkili olan görsel metodu kullanmıştır. Abdullah b. Ebî Evfâ’dan rivayet edildiğine göre, bir yolculuk esnasında Hz. Peygamber, hizmetindeki birine güneş battığı bir sırada, “içecek bir şeyler ver iftar edeceğim.” dedi. Adam, “Ya Rasûlallah! Hâlâ gündüz aydınlığı var. Simdi iftar olur mu?” diye şaşkınlığını arz etti. Hz. Peygamber tekrar içecek istedi; adam aynı şeyleri söyledi. Peygamber üçüncü kez isteyince adam içecek getirdi. Allah Rasûlü orucunu açtı ve eliyle doğu tarafını göstererek bir hat çizer gibi, “Bak! Akşam bu taraftan böyle karardığı vakit oruçlu iftar eder.” buyurdu. Hz. Peygamber Ramazan orucu için hilalin gözetilmesinden ve kamerî ayların 29 ve 30 gün çektiğinden bahsederken, “Biz ümmi bir topluluğuz; yazı yazmayı, hesap yapmayı bilmeyiz. Ay şu kadar, şu kadardır.” demiş ve iki elinin parmaklarıyla üçer kez işaret ederek bir defasında 30, diğer seferin üçüncüsünde bir baş parmağını kapatarak 29’a işaret etmiştir. Müminlerin birbirine sahip çıkmalarını ve aralarında olması gereken ilişki ve samimiyeti anlatırken “Müminler tıpkı bir bina gibidir. Birbirlerine destek olur ve ayakta tutarlar.” demiş, bu sözleri söylerken de iki elini parmaklarını birbirine kenetlemiştir. O bu hareketiyle birlik ve beraberliğin önemini mükemmel bir üslupla anlatmıştır.

2. Mimikleri: Edeb bakımından insanların en güzeli olan Allah Rasûlü çok kibar ve nazik biriydi. O’nun engin şefkat ve merhamet hisleri, içindeki duygularını anında dışa yansıtır, pek çok düşüncesi yüz ifadesinden âdeta okunurdu. a. Yüz ifadesi: Rasûlullah’ın konuşması mimiklerle ayrı bir değere ulaşır. Muhatapları kendine hitap eden Rasûlullah’ın söyleyeceği sözleri O’nun yüzünden de okuma imkanını bulmuştur. Daha söze başlamadan önce nasıl, ne tarzda bir konuşma yapacağının kestirildiği zamanlar olmuştur. Hz. Peygamber kızdığı zaman alnının ortasındaki damar şişer, gözleri kızarırdı. Sahabe Peygamber’in kızdığını böylece anlarlardı. Bir gün Hz. Aişe’nin yanına girdiğinde onun yanında yabancı birini görünce hoşlanmamış ve bunu da yüz ifadeleriyle hissettirmişti. Hz. Aişe’de o kişinin süt kardeşi olduğunu açıklamıştır. Diğer taraftan Ka’b b. Malik (öl. 50/670) tevbesinin kabulünü anlatırken Rasûlullah’ın kendini sevinçten parlayan bir yüzle karşıladığını ve söyle dediğini söylemektedir: “Anandan doğduğundan beri senin için en hayırlı günü müjdelerim bu günü.”  b. Kas göz işaretleri: Hz. Peygamber bir kimseyi kötüleyecek şekilde kaş göz işareti yapmaz bunun yapılmasına müsaade de etmezdi. Mekke’nin fethinden sonra ölüm emri verilenlerden Abdullah b. Sa’d b. Ebi’s-Serh, Hz. Peygamber’in huzuruna gelerek eman diledi ve beyat etmek üzere Hz. Peygamber’in eline sarıldı. Rasûlullah onun beyatini almadı ancak üçüncü kez istemeyerek kabul etti; adam da öldürülmekten kurtuldu. Daha sonra Hz. Peygamber ashabına, “Benim davranışımı gördüğünüz halde neden adamı öldürmediniz?”, diye sitem etti. Ashab, “Ya Rasûlallah! Bize bir göz işareti yapsaydın onun işini bitirirdik.” dediler. Bunun üzerine Hz. Peygamber, “Biz peygamberlere gözlerine hıyaneti yakışmaz.” buyurdu.

3. Duruşu: Şüphesiz Hz. Peygamber’in beden dili denildiğinde ilk akla gelen O’nun duruşudur. Sükutunun dahi dini açıdan bir anlamı olan Allah’ın elçisinin duruşuyla oluşturduğu imaj O’nun gerçek ve en etkili yüzüdür ki, bu bir yönüyle de ahlakı olarak tezahür etmiştir. O’nun ahlakı ise âdeta canlı bir Kur’ân’ı temsil etmektedir. Dolayısıyla O duruşuyla bir anlamda bize Kur’ân’ın öngördüğü insan tipini de göstermiş olmaktadır. Duruş ve davranışları tamamlayan en önemli faktörlerden biri kıyafettir. a. Kıyafet: Hz. Peygamber çeşitli renk ve desenlerde elbiseler giymiştir. Ancak O’nun daha çok beyaz renkli elbiseleri tercih ettiğini biliyoruz. O toplumda diğer insanların giydiği kıyafetleri giymiş, elbisenin temiz ve yırtıksız olmasına dikkat etmiştir. Yün, keten ve pamuklu giysiler giymiş ancak ipek kumaştan yapılmış elbiseleri kullanmamıştır. Rasûlullah daima güzel kokar, saç ve sakalının bakımına son derece dikkat ederdi. b. Kişisel mesafe: Hz. Peygamber eşlerine, çocuklarına ve torunlarına daha bir yakın durmuş, yakınlık derecesine göre bu duruşunu ayarlamıştır. Kızı Hz. Fatma’yı alnından öpmesi, onun yatağına oturması ve torunu Hz. Hasan ve Hüseyin’i kucaklayarak öpmesi, O’nun fiziksel teması kullanmasını gösterdiği gibi, aynı zamanda yakınları ve mahremleri için kişisel alanlardan mahrem bölgeyi kullanmasına da güzel bir örnek teşkil etmektedir. O, biriyle konuştuğu zaman onun yüzüne bakar, elini tutmuşsa o bırakmadıkça bırakmaz, karşısındaki yüzünü başka tarafa çevirmedikçe O çevirmezdi. Hatta bir adam bir şey söylemek gayesiyle Rasûlullah’ın kulağına fısıldayarak bir şey konuşsa, adam başını uzaklaştırmadan Rasûlullah başını uzaklaştırmazdı. Müslümanların birbirine güler yüzle bakmasını öğütleyen Hz. Peygamber yüzünden sürekli tebessümü eksik etmezdi. Rasûlullah kendisine kötülük yapan düşmanlarını bile sükunetle dinlemiş, konuşma sırası kendine geldiğinde söz alarak konuşmasına başlamıştır. Nitekim, bir defasında Utbe b. Rebia (öl. 2/624) ile yaptığı bir görüşme esnasında, “Söyle Ebû’l-Velid! seni dinliyorum.” demiş, Utbe sözlerini bitirip susunca, “Sözlerini bitirdin mi? ey Ebû’l-Velid!” diye sormuş, “evet” cevabını aldıktan sonra: “O halde sen de beni dinle.” diyerek söze başlamıştır. Hz. Peygamber yürürken aciz ve tembeller gibi yürümez sert adımlarla yürürdü. Ardından gelen kimse kendisine kolay kolay yetişemezdi. Hafif öne eğik gibi yürür, arkasından seslenildiğinde sadece boynunu çevirmez bütün vücuduyla dönerdi. İhtiyaç olmadıkça konuşmayan Allah Rasûlü’nün bazen uzun süre sükut ettiği görülürdü. O’nun bu sessizliğinin hilm sıfatından, insanları yaptıklarından sakındırmak istemesinden, takririnden ya da tefekkürden kaynaklandığı bildirilmektedir. d. Vücut teması: Hz. Peygamber vücut temasını da yeri geldikçe çok güzel bir biçimde kullanmıştır. O’nun uzaktan gelen sevdiği insanları veya çok yakın akrabalarını kucakladığı, bazen de öptüğü ve bağrına bastığı bilinmektedir. Nitekim Cafer b. Ebî Talib (öl. 8/629) Habeşistan hicretinden Medine’ye dönüşünde, Hz. Peygamber de Hayber’in fethinden (6/627) henüz yeni gelmişti. On üç yıl aradan sonra Cafer, Peygamber’in huzuruna girdiğinde, Rasûlullah Cafer’i kucaklayarak iki gözünün arasından öpmüş ve şöyle demişti: “Hayber’in fethine mi yoksa Cafer’in gelişine mi daha çok sevindiğimi bilemiyorum.” Kur’ân-ı Kerim’de de zikredildiği gibi Hz. Peygamber, Müslüman olanlardan “beyat” alırken ellerini onların elleri üzerine koymuş öylece söz almıştır. Rasûlullah insanlarla vücut teması kurarak onlarla olan samimiyetini daha çok pekiştirmiş olmaktadır. Diğer taraftan Hz. Peygamber’in, çocuklarla iletişim kurabilmek için onların anlayacağı ya da sevineceği şekilde davrandığı görülmektedir. Zaman zaman onları devesine bindirerek gezdirir, onlara nasihat eder, onların saçını okşar, onlara şaka yapardı. Hatta bir defasında abdest alırken abdest suyunu ağzına alıp yanındaki çocuğun yüzüne püskürttüğü bile olmuştur. O’nun bu yakın teması ve doğal davranışı çocukların ilgisini çekmekte ve kendisini sevmelerine zemin hazırlamış olmaktadır.